Duistere dystopieën : Een hoorcollege over doemdenken in de wereldliteratuur

In deze serie behandelen zes deskundige sprekers de grootste dystopische werken uit de wereldliteratuur. Zij doen dat vanuit diverse disciplines. Bij alle verhandelingen komt de vraag naar boven welke lessen wij uit die werken kunnen leren voor het heden.

Nineteen Eighty-Four

George Orwells 1984 is misschien wel de dystopie der dystopieën. Het Orwelliaanse doemscenario is het schoolvoorbeeld geworden van vergaande staatsinmenging in het privéleven van mensen. Het boek vertelt het verhaal van de overheidsbeambte Winston Smith, die in het Londense archief van het Ministerie van Waarheid werkt voor de totalitaire staat Oceanië. In deze staat maakt Big Brother – de leider wiens zwartbesnorde afbeelding aan elke muur te vinden is – de dienst uit. Via elektronische muurschermen worden de gehersenspoelde onderdanen constant in de gaten gehouden en de ‘thought police’ rekent af met dissidenten. Tinneke Beeckman vertelt hoe in dit grauwgrijze bestaan toch nog liefde kan opbloeien.

Brave New World

Huxley’s heerlijke nieuwe wereld is een hedonistisch dwangparadijs, gebouwd op de ruïnes van de oude wereld. In deze kersverse kastensamenleving is afgerekend met het verleden: literatuur, kunst, politiek, gezin en God zijn afgeschaft. Kinderen worden gekweekt in het laboratorium, geïndoctrineerd en ingedeeld op rang. Ook heerst er een vrije seksuele moraal die tot uiting komt in door hogerhand georganiseerde orgiën. In deze totalitaire maatschappij rust op alle burgers de plicht om gelukkig te zijn. Deze plicht wordt nageleefd via soma, een door de staat verstrekt verdovend middel, dat de onderdanen in een euforische sluimer doet leven. Gelijn Molier vertelt in zijn college waarom Huxley’s boodschap vandaag de dag actueler is dan ooit en ook voor ons belangrijke lessen bevat.

Aantekeningen uit het ondergrondse

Het verhaal Aantekeningen uit het ondergrondse (1864) van de Russische schrijver Fjodor Dostojevski is geen voor de hand liggend dystopisch werk. Toch past het verhaal uitstekend in dit genre. Dostojevski schreef zijn boek als een aanklacht tegen het Verlichtingsideaal. Het boek begint met een tirade van de ondergrondse man die zich afzet tegen de ‘zekere Heren’ die een onwrikbaar geloof stellen in de wetenschap, vooruitgang en de fictie van de maakbaarheid van de samenleving. Claudia Bouteligier daalt af in het ondergrondse en laat zien hoe actueel Dostojevski’s kritiek op de idealen van de Verlichting nog steeds is.

Wij

Vaak ontbreekt Wij van de Russische schrijver Jevgeni Zamjatin (1884-1937) in de reeks van bekende dystopische werken, en dat terwijl deze futuristische roman van grote invloed was op het werk van zowel Huxley als Orwell. Zamjatins verhaal speelt zich af in het jaar 3000. D-503 (namen bestaan niet meer), een ingenieur die een ruimteschip bouwt waarmee de boodschap van de Weldoener naar andere planeten kan worden gebracht, wordt verliefd op I-330, die deel blijkt uit te maken van een groep ontevredenen die de weg naar de woeste wereld buiten de Muur heeft gevonden, waar nog mensachtige wezens wonen. Otto Boele leidt de luisteraar rond door de ommuurde glazen stad uit Wij waar de inwoners onder de hoede staan van de Weldoener en begluurd worden door een leger van spionnen en verklikkers.

Het Proces

Wie wil weten wat het begrip ‘kafkaësk’ inhoudt, zou Het proces (1925) van de Tsjechische schrijver Franz Kafka moeten openslaan. Hierin vertelt Kafka het verhaal van ene Josef K. die op een ochtend gewekt wordt door twee onbekende mannen. Hij blijkt gearresteerd te zijn, maar hij weet niet waarom. De rechtszaak die zal volgen is al net zo duister voor K. Hij weet niet waar deze gehouden zal worden, noch wanneer, noch waarvan hij beschuldigd wordt. Kafka’s boek werpt een dystopische blik op onze huidige bureaucratische samenleving, waarin het individu het onderspit delft. Timo Slootweg toont ons de krochten van de bureaucratie in Kafka’s Het Proces.

The Day of the Triffids

In The Day of the Triffids (1951) van de Britse schrijver John Wyndham (1903 – 1969) ontwaakt hoofdpersonage Bill Masen moederziel alleen in een ziekenhuisbed. Nadat hij voorzichtig het verband van zijn hoofd haalt en de gordijnen van zijn kamerraam opent, realiseert hij zich langzaam dat er iets vreselijks is voorgevallen. Tijdens zijn ziekenhuisopname voltrekt zich een wereldramp. Deze ramp maakt de weg vrij voor een nieuwe speler op het strijdtoneel: de triffid, een rondwaggelende plantensoort met een voorkeur voor mensenvlees. Norbert Peeters vertelt welke lessen we kunnen trekken uit de dystopie van Wyndham en hoe dit boek ons zicht geeft op een aandoening waar wij allen aan lijden: plantenblindheid.

Inhoud

College 1. Nineteen Eighty-Four van George Orwell, door Tinneke Beeckman

H1. Ontstaansgeschiedenis en thematiek van de dystopische toekomstroman uit 1948

H2. Controle over het private leven en de link naar het heden

College 2. Brave New World van Aldous Huxley, door Gelijn Molier

H3. Achtergronden en thematiek van de dystopische sciencefiction roman uit 1932

H4. Geluk in het consumptieparadijs en de alternatieven

College 3. Aantekeningen uit het ondergrondse van Fjodor Dostojevski, door Claudia Bouteligier

H5. Achtergronden en thematiek van de anti-utopische roman uit 1864

H6. De legende van de Grootinquisiteur uit de roman De Gebroeders Karamazov

College 4. Wij van Jevgeni Zamjatin, door Otto Boele

H7. Achtergrond en inhoud van de grondlegger van de literaire dystopie uit 1920

H8. De satirische dimensie van Wij

H9 De filosofische dimensie van Wij

College 5. Het proces van Frans Kafka, door Timo Slootweg

H10. Inhoud van de surrealistische roman Het proces uit 1925

H11. Interpretaties van Het proces

H12. Het proces als innerlijk rechtsgeding

College 6. The day of the Triffids van John Wyndham, door Norbert Peeters

H13. Achtergrond en inhoud van de post-apocalyptische roman uit 1951

H14. Plantenblindheid