Waar : Over de kunst van het (niet) weten

Echt een aanrader. Zoals de schrijver zelf zegt: Een boek over waarheid gaat min of meer over de hele wereld. Maar toch is het de schrijver gelukt om het overzichtelijk te maken. Geïllustreerd door prachtige citaten en verhalen neemt de Versteeg je mee door wat waarheid is en vooral door wat we daar als mens mee te maken hebben. Filosofisch, en duidelijk geschreven door iemand die verstand heeft van hoe je je lezer meeneemt. “Do i contradict myself? Very well then I contradict myself, (I am large, I contain multitudes) - Walt Whitman Isumataq: iemand die de atmosfeer schept waarin wijsheid zichzelf kenbaar maakt De opluchting steeds wanneer iemand niet in een categorie blijkt passen terwijl je dacht dat het wel het geval was alsof iets zich opent en er ruimte ontstaat. Een plek die veel groter en hoger is dan je eerder kon zien. Walter Benjamin beschrijft gelukkig zijn, als jezelf gewaar worden zonder angst – iets waarin hij zelf overigens niet uitblonk. Jezelf gewaar worden alsof je door een landschap reist, waarvan je telkens maar een klein deel kunt zien, totdat er steeds een nieuw stukje van jezelf achter de volgende heuvel verschijnt. Dat is ook wat ons woord “ervaren” betekent, dat afstamt van “reizen” en het opdoen van ervaringen. In Benjamins eigen taal staat er: “Gelukkig zijn is zonder schrikken jezelf innewerden.” Innewerden: als iets wat zich in jou ontwikkelt, als een analoge foto die in een donkere kamer langzaam vorm krijgt. Hoe minder we weten van de ander, maar ook van onszelf,van onze eigen angsten, vooroordelen en illusies, des te meer ruimte overblijft voor gemakzuchtige verbeelding. In zo’n gemakzuchtige verbeelding blijven andere platte personages: types in plaats van van echte mensen . In een moeilijk gesprek kan plotseling veel meer ruimte ontstaan als je de tijd en moeite neemt om af en toe de woorden van de ander samen te vatten, na te vragen of dat wat jij denkt te begrijpen wel is wat zij bedoelden. De paradox is dat je jezelf daarvoor leeg moet maken en tegelijkertijd juist volkomen aanwezig moet zijn, zonder je daarbij groter of kleiner te maken. Zo leeg luisteren kan alleen als een ontmoeting geen geschiedenis heeft en ook geen toekomst. Als het gesprek niets hoeft te bereiken. Dat is een onmogelijk doel, maar toch de moeite waard om na te schrijven. Want bijna alles wat je denkt te weten staat je waarneming in de weg. Elke verwachting duwt je aandacht al in een specifieke richting, ontkent de menigtes die zich op elk moment in elk mens bevinden. Om te kunnen begrijpen wat een ander zegt, moet je veronderstellen dat het waar is wat hij zegt, hoe bizar of onwaarschijnlijk het ook klinkt. Alleen wanneer je daar begint, en vooraf gelooft in de redelijkheid van de ander, komt de volgende stap binnen bereik. Dan pas kun je proberen voor te stellen hoe het waar kan zijn wat hij of zij zegt, welke werkelijkheid er schuil gaat achter die schijnbaar onbegrijpelijke woorden, wat het is waarvan je zelf nu nog onvoldoende bent. Een Japanse acteur vertelde over het vel dat hij ongelangs gekocht heeft voor een kleine trommel. Er werd me verteld dat het vel nu niet zingt, maar als ik 50 jaar lang elke dag op de trommel blijf slaan, dan wel. Ik denk dat ik meer dan 100 jaar oud ben voordat ik de trommel eindelijk echt zou kunnen gebruiken. Het vel, dat nog niet zingt, bevat een toekomstige werkelijkheid. Een mogelijkheid die alleen waar kan worden als iemand er genoeg in gelooft om 50 jaar lang dagelijks op de trommel te slaan. De truc is om je waarneming niet te laten vertekenen door dat wat je denkt te zien, alles wat je al denkt te weten. De tekenboeken spraken vroeger over het onschuldige oog. Een oog dat kleur en oppervlaktes bekeek zonder erover na te denken wat ze betekende. Wie wilde leren schilderen, moest zijn onschuldige oog terug veroveren op alles wat hij dacht te weten. Hij moest de tafel niet meer als een tafel zien, maar als gewoon een bruin vlak, op sommige plekken donkerder dan andere. Hij moest opnieuw leren zien dat gras niet zomaar altijd groen is, maar geel als het licht erop valt, en blauwig in de schaduw. Het is opnieuw de geest van de beginner, die nog niet weet wat de anderen ervan vinden. Of, zoals Flaubert beschreef, er zit in alles een deel dat niet onderzocht is, omdat we gewend zijn geraakt onze ogen alleen te gebruiken in het licht van de herinnering aan wat mensen voor ons hebben gedacht over het ding waarnaar we kijken. Zelfs in het kleinste ding zit iets onbekends. “Conquer all mysteries by rule and line Empty the haunted air, and gnomed mine Unweave a rainbow” Er klinkt nostalgie door in die regels. Ze rouwen om iets levends wat nu niet meer bestaat, waarvoor slechts leegte in de plaats gekomen indien. De samenhang is verloren gegaan, het mysterie in regels gevangen: de keizer heeft geen kleren aan. Maar wat ben je verloren wanneer je geest één of ander apparaat geworden is dat alleen feiten vermaalt, dat alleen het strikt rationele als legitiem ziet? Elke technologie die ons kunnen vergroot, verdooft ons ook. De wereld ervaren vereist dat je dom over durft te komen, dat je een gesprek niet vooraf uit de weg gaat omdat je bang bent dat je niets te zeggen hebt. Het vereist dat je je blootstelt aan een ander, aan een waarneming die niet al past binnen het kader dat je kent Leugens zijn vaak plausibeler, aantrekkelijker voor het verstand dan de werkelijkheid, omdat de leugenaar het grote voordeel heeft dat hij vooraf weet wat het publiek wil of verwacht te horen. Hij heeft zijn verhaal voorbereid voor publieke consumptie en er zorgvuldig op gelet het geloofwaardig te maken, terwijl de werkelijkheid de ongemakkelijke gewoonte heeft om ons te confronteren met het onverwachte, met dat waar we niet klaar voor waren Wanneer een imker twee bijenvolken samen wil voegen, kan ze ervoor kiezen om die volkeren in de korf eerst van elkaar gescheiden te houden met een krant waarin al een paar gaatjes zijn gemaakt. Nadat de volkeren zich door de krant heen naar elkaar toe hebben geknaagd, ruiken ze niet meer alleen maar naar zichzelf en dus vijandig voor de ander: nu ruiken ze allebei naar drukinkt. Het heeft iets passends dat je door de actualiteiten heen moet zien te komen om met elkaar samen te leven. Dat werkt natuurlijk niet, of in elk geval niet voor mensen, wanneer slechts een van beide groepen al het werk moet doen; wanneer alleen die ene groep geacht wordt om alles te verliezen wat eigen is, alleen om acceptabeler te ruiken voor de ander. Maar het wordt wel degelijk gemakkelijker om elkaar te accepteren als je weet dat ook de ander een weg heeft afgelegd om op dit punt te komen, zelfs als die weg heel ergens anders begonnen is. Je zou het een metamorfose kunnen noemen. De bij die aan de andere kant tevoorschijn komt, is niet meer helemaal dezelfde bij als toen hij aan de krant begon te eten. Precies zo is een echt gesprek een doorgang die ons kan doen veranderen. Eenmaal aan de andere kant van de passage zijn we niet meer dezelfde mensen als ervoor. We denken net iets anders of voelen misschien meer, bekijken onszelf door andermans ogen en dragen nu, wat ongemakkelijk, een tweede standpunt naast het onze. Je bent machteloos en niet in staat om de loop van de gebeurtenissen te veranderen, want woorden kunnen veel bereiken maar weinig verhinderen en zodra je je kwetsbaarheid verliest, zul je niet langer een waarheidsspreker zijn.234 Maar dat ontslaat je niet van je verantwoordelijkheid: het hangt van jou af. Van de vraag of je bereid bent stil te staan en hier te zijn, alle tegenstellingen te leven; of je de levende dag wilt zien, het nu gebeurende moment, de pijnscheut van het echte leven. Of je de wanklanken wilt horen en je wilt verwonderen over alles wat tegen alle verwachtingen in toch gebeurt. Het hangt ervan af of je de morele inspanning wilt leveren die ervoor nodig is om zelfs maar dat te kunnen opmerken wat zich vlak voor je neus bevindt. Of je wilt luisteren met lege handen, zelfs als je niet weet of ik lieg, of je de moeite blijft nemen om niet te monsteren maar werkelijk te willen zien, ook wanneer daar een wereldreis voor nodig is. Of je je wilt blijven openen voor wat er misschien is en voor dat wat lang nodig heeft om iets te kunnen worden. Of je de klank van een enkele zingende stem nog kunt horen.”